Eksperymenty na samym sobie w dziejach nauki i medycyny

Zacznijmy, jak prawdziwi naukowcy, od zdefiniowania problemu. Czym jest eksperyment naukowy? Odpowiedź daje niezawodna "Wikipedia", przyjaciółka polityków i studentów: "Eksperyment (łac. experimentum - doświadczenie, badanie) - w naukach przyrodniczych i społecznych, zbiór działań wzbudzających w obiektach materialnych określone reakcje i zjawiska w warunkach pozwalających kontrolować wszelkie istotne czynniki, które poddaje się dokładnej obserwacji". Interesujące jest to, że w naukach społecznych, w tym psychologii, doświadcza się, właściwie tylko na człowieku. Kilka takich eksperymentów jak choćby stanfordzki , przeszło do zbiorowej wyobraźni i wiedzy. Trudno bowiem badać zachowania społeczne szczurów i ekstrapolować je na zbiorowiska ludzkie (choć, czy na pewno nie?). Pewne badania (obserwacje) dotyczące Naczelnych, mają za zadanie raczej ustalenie poziomu rozwoju tych ostatnich, w odniesieniu do człowieka. Eksperymenty fizyczne, chemiczne czy astronomiczne, to podstawa rozwoju tych dziedzin nauki i odbywają się w laboratoriach. Są wykonywane za pomocą, coraz to doskonalszych przyrządów, jak na przykład Large Hadron Collider, ale mają też miejsce poza nasza planetą, gdzie rolę laboratoriów pełnią obserwowane gwiazdy, galaktyki czy mgławice. 

Problem pojawia się, gdy chcemy dowiedzieć się (a chcemy), jak człowiek będzie reagował na dany lek, substancję, działanie fizyczne czy zabieg. Jakkolwiek toczyły się losy nauki, zawsze eksperyment na człowieku, zwłaszcza o niepewnym wyniku, był swego rodzaju tabu. Oczywiście, wykonywano wiwisekcje na więźniach czy sekcje zwłok, jednak większość doświadczeń dotyczyła zwierząt. Liczbę stworzeń poświeconych w imię nauki, na bardziej, lub mniej uzasadnione eksperymenty, można szacować w dziesiątkach milionów. Nie da się przecenić tego, czego dokonano dzięki tym badaniom. Wiele istot jednak oddało życie w imię ludzkiej próżności, jako króliki doświadczalne (często dosłownie) w przemyśle kosmetycznym. Coraz więcej głosów społecznego sprzeciwu, wobec okrutnych nieraz praktyk, które pojawiły się już w XIX w. spowodowało, że wykorzystywanie zwierząt jest obecnie obwarowane różnymi ograniczeniami. Nadzieję budzą doświadczenia na hodowlach tkankowych czy pojedynczych komórkach.

Działania wojenne, zwłaszcza w XX w., połączone z okupacjami olbrzymich terytoriów, dostarczały naukowcom materiału do badań w postaci jeńców i więźniów. Ideologie nazizmu czy japońskiego imperializmu, usprawiedliwiały to, gdyż całe narody czy grupy etniczne, traktowano gorzej od wspomnianych wyżej doświadczalnych zwierząt. W świadomości zbiorowej przykładem tego typu badań jest dr Joseph Mengele. W swoich eksperymentach na Romach i Żydach, próbował dociec jak można zwiększyć ilość ciąż mnogich. Chodziło o to, aby aryjskie matki rodziły więcej czystych rasowo ludzi. Z kolei prof. Hubertus Strughold,  prowadził w Dachau  badania naukowe nad wpływem obniżania ciśnienia na organizm ludzki ( loty na dużych wysokościach, a w przyszłości kosmiczne). Miał na sumieniu co najmniej osiemdziesięciu  ludzi. Wszystko to było, (z zachowaniem proporcji) igraszką, wobec badań mikrobiologicznych na ludziach, prowadzonych w tzw. Oddziale 731 przez naukowców japońskich. Okrucieństwo doprowadzone do granic, jakich wcześniej, ani później nie przekroczył chyba żaden uczony. Prawie nikt nie poniósł kary za swoje czyny. Mengele wraz z dziesiątkami innych zbrodniarzy (Eichmann, Barbie i inni "obrońcy wiary i wartości"), z pomocą Kościoła Katolickiego uciekł do Argentyny. Strugholdem "zaopiekowały" się służby specjalne USA i wkrótce dzięki jego doświadczeniu rakietami skonstruowanymi przez innego zbrodniarza Wernera von Brauna, Armstrong wykonał "wielki skok dla ludzkości" na Księżycu. Po parodii procesu, zbrodniarze japońscy, za dokumentację i wiedzę o zabijaniu za pomocą bakterii, ocalili życie i wolność , produkując dla "wuja Sama" broń biologiczną.

Wszystko to spowodowało konieczność kodyfikacji zasad badań na człowieku. Po serii procesów nazistowskich lekarzy w Norymberdze, Aliancki Trybunał Wojskowy w roku 1947, sformułował dziesięć zasad, których należy przestrzegać w takowych badaniach. W 1964 ogłoszono tzw. Deklarację Helsińską, która uszczegółowiała wspomniane ustalenia. W 1975 oba akty połączono, a same zasady kilkakrotnie aktualizowano. Najważniejsze w doświadczeniu na człowieku są świadoma zgoda, oraz całkowity brak zależności od badacza.

W dziejach byli też i tacy, którzy postanowili  sprawdzić działania leku, trucizny czy zarazków na sobie. Nawet w literaturze znajdziemy nawiązanie do tego faktu, choćby w noweli "Doktor Jeckyl i pan Hyde" pióra R.L. Stevensona. A jak w "realu"? Allen B. Weisse w pracy "Self-Experimentation and Its Role in Medical Research" (Tex Heart Inst J. 2012; 39(1): 51–54.) podaje  514 udokumentowanych przypadków, z czego 49 przed rokiem 1800. Pozostałe 465 miały miejsce w dwóch następnych stuleciach. Ciekawy jest fakt, że 89% postawionych przez "samoeksperymentatorów" tez, zostało udowodnionych. Niezwykle wysoki to odsetek. Dwunastu naukowców doświadczających na sobie, otrzymało Nagrodę Nobla, choć nie zawsze za owo właśnie odkrycie. Ośmiu zmarło, płacąc najwyższa cenę za potwierdzenie jakiejś prawdy.

Daniel Alcides Carrión (1857- 1885) student medycyny z Limy, postanowił dowieść, że tzw. gorączka Oroya i brodawka peruwiańska, to objawy te samej choroby. Z pomocą kolegów, dokonał  inokulacji krwią, pochodzącą od chłopca z objawami brodawki. Po kilku dniach rozpoczęły się objawy gorączki Oroya i Daniel zmarł. Jednego z kolegów oskarżono o morderstwo i został skazany. Po latach Alberto Barton, odkrył przyczynę choroby, w postaci bakterii nazwanej  Bartonella bacilliformis. W 1991 Carriona ogłoszono bohaterem narodowym,  pochowano w mauzoleum, a na jego cześć nazwano uczelnie medyczne i  prowincję w regionie Peru, zwanym Pasco.

Pozostańmy w Ameryce Południowej. Trudno nie  dostrzec, patrząc na mapę świata,  że przesmyk panamski, to znakomite miejsce na przemieszczanie się między oceanami. A jaki punkt strategiczny! Były już doświadczenia z Kanałem Sueskim, więc wydawało się, że przekop panamski będzie prosty. Niestety. Panowała tu żółta febra i robotnicy umierali w męczarniach. Chorobę badano już od lat, a nadal nie widomo było, jak jest przenoszona i co ją powoduje. Rząd USA, powołał zatem w roku 1900 Komisję do Walki z Żółtą Febrą. W jej skałd wchodzili między innymi Walter Reed, James Carroll i Jessee Lazear. Członkowie komisji różnili się poglądami, co do roli komarów w przenoszeniu żółtej febry. Jedynie Lazear był tego pewny. Wobec tego zdecydowano się na eksperyment poprzez narażenie człowieka na ukąszenie komara, który miał kontakt z chorym. Pierwszy zgłosił się Carroll - ciężko zachorował ale przeżył (prawdopodobnie przeszedł chorobę subklinicznie i był immunizowany).Wobec wątpliwości (nie było pewne czy istotnie komar kąsał chorego), zaraził się Lazear - zachorował i zmarł. Teza została udowodniona… . Wkrótce opracowano szczepionkę (Max Theiler). A po kilku latach, pierwszy statek pokonał przesmyk.

Aleksander Bogdanow (Malinowski) 1873-1928 urodził się w Sokółce na terenie dzisiejszej Polski. Ukończył medycynę w Charkowie, gdzie zetknął się Partią Komunistyczną. Aresztowany i zesłany na Sybir, uciekł z katorgi do Szwajcarii. Kontynuując działalność polityczną zaczął krytykować Lenina. Powrócił do Rosji korzystając z amnestii. W latach dwudziestych  rozpoczął leczenie, polegające na przetaczaniu krwi młodych osób, które miało zatrzymać proces starzenia. Z owej kuracji skorzystała ponoć siostra Włodzimierzem Ilicza. Sam Bogdanow, według relacji świadków odmłodniał, przestał łysieć i ogólnie "poprawił się". Niestety owe faustowskie mrzonki zakończyły się fatalnie. Po kolejnej transfuzji Aleksander Aleksandrowicz umarł. Nie jest jasna przyczyna śmierci. Być może student zarażony był gruźlica i malarią, lub - co bardziej prawdopodobne - przetoczono obcogrupową krew. Pamiętajmy, że transfuzjologia dopiero się rozwijała.  Dziś wiele prywatnych praktyk proponuje podobne terapie z osoczem bogatopłytkowym. Idea Bogdanowa więc nie umarła wraz z nim.

Niektórzy sądzą, że śmierć Marii Skłodowskie-Curie miała związek z jej badaniami nad pierwiastkami radioaktywnymi. Prawdopodobnie jednak, nie.  W czasie I Wojny nasza noblistka wykonywała zdjęcia RTG. Sama prowadziła samochód - rentgen. Ówczesne aparaty "siały" niemiłosiernie i otrzymała potężną dawkę promieniowania. To prawdopodobnie przyczyniło się do jej dość wczesnej śmierci z powodu nowotworu krwi.

Były też zgony "przy okazji" badań. Artur Bacot, żył na przełomie XIX i XX wieku. Nie miał wykształcenia uniwersyteckiego (rodziców nie było na nie stać). Interesował się biologią i dokonał wielu odkryć z dziedziny lepidopterologii (nauka o motylach). W czasie I Wojny badał żółtą febrę w Afryce oraz tyfus. Znalazł powiązanie tych chorób z wszami. W 1917 w Warszawie zaraził się tyfusem, na który zmarł 5 lat później w Kairze. 

Narkotyki budzą niepokój lekarzy od wielu lat. Jednym z nich był Edwin Katskee 1902-1936. Postanowił sprawdzić na sobie działanie dużych dawek kokainy. Aby zachować warunki eksperymentu, sporządzał notatki , o tym co sie z nim dzieje. Niestety, doświadczenie zakończyło się jego śmiercią, a notatki nie do odczytania, nie miały żadnego znaczenia. Nie jest do końca jasne, czy był to istotnie eksperyment, czy też samobójstwo.

Więcej szczęścia miał Leon Henryk Sternbach (1908- 2005), syn krakowskiego aptekarza. Studiował i doktoryzował się na UJ. Wojna zastała go w Szwajcarii. Od 1941 przebywał w USA, gdzie zsyntetyzował pierwsze na świecie benzodiazepiny: chlordiazepoksyd (1957), diazepam (Valium) (1959), flurazepam, nitrazepan, klonazepam, także wiele środków bakteriobójczych, przeciwbólowych i przeciwwymiotnych. Testował je na sobie, zapisując doznania. Żył prawie sto lat... .

Największym , jak można sądzić sukcesem, było udowodnienie postawionej hipotezy. Ale była też sława doczesna, taka ludzka, która też jest potrzebna. Od 1901 przyznawane są Nagrody Nobla. Zobaczmy zatem, komu je przyznano za narażanie własnej osoby.  

Werner Forsman, w roku 1929 w Eberswalde ,wprowadził do swego serca poprzez żyłę obwodową, cewnik. Chciał w ten sposób udowodnić, że wprowadzenie ciała obcego do serca nie kończy się śmiercią, a można w ten sposób dokonywać pomiaru ciśnienia i podawać leki. Zignorował zakaz swojego szefa i podstępem "zorganizował " narzędzia. Wprowadził cewnik urologiczny do żyły łokciowej. Następnie udał się do zakładu radiologii i podawszy sobie kontrast, wykonał zdjęcie dokumentujące obecność cewnika w sercu. Wkrótce Forrrsman podał nową drogą leki dosercowo krytycznie chorej, co poprawiło jej stan. Otworzyła się kolejna brama terapii.  Po podjęciu pracy w Klinice Charité, nie spotkał się ze zrozumieniem ze strony Ferdynanda Saurebrucha. Ten genialny skądinąd chirurg, nie dostrzegł otwartych wrót nowej dziedziny medycyny. Forrsman w 1956 otrzymał Nagrodę Nobla. Jego synowie również zasłużyli się dla medycyny (odkrycie hormonu natriuretycznego i ultradźwiękowej litotrypsji). Nasz noblista niestety w latach 1932-45 należał do NSDAP.

Noblista Piotr Curie, nosił próbki radu w kieszeni. Zauważył po jakimś czasie, że na skórze powstają pęcherze i owrzodzenia. Postanowił sprawdzić to i na własnym przedramieniu eksperymentował z radem. Poniekąd  otworzyło to drogę do współczesnej radioterapii, zwanej wcześniej curieterapią.  W Paryżu pracował też Ilja Iljicz Miecznikow (1845-1916). Ten genialny rosyjski naukowiec otrzymał najwyższą nagrodę naukową w 1908 za odkrycie zjawiska fagocytozy. Borykał się z depresją i podjął dwie próby samobójcze z kokainą oraz bakteriami duru powrotnego (cierpiała na to jego żona i chciał w ten sposób  odkryć „przy okazji” jak rozwija się choroba). Eksperymentował też na sobie z bakteriami cholery. Zostańmy jeszcze na chwilę we Francji. Charles Jules Henri Nicolle (1866 -1936), Francuski bakteriolog, udowodnił, że dur plamisty roznoszą wszy. Współpracował z Rudolfem Weiglem, o którym za chwilę. Nicolle, wprowadził do nauki pojęcie nosicielstwa - „niewidoczne choroby” (fr. maladies inapparentes). Próbował uzyskać szczepionkę, którą testował na sobie ( nie spełniła oczekiwań). Nagrodę Nobla odebrał w 1928.

Rudolf Weigl, z urodzenia Austriak, a z wyboru Polak. Genialny mikrobiolog. We Lwowie prowadził Instytut, w którym powstała skuteczna szczepionka przeciw durowi plamistemu. Opracował metodę zakażania wszy i ich karmienia. Niestety jego działalność przypadła na tragiczny okres II Wojny Światowej i dwóch okupacji sowieckiej i niemieckiej. To oddzielna historia , której poświęcono kilka książek. Tymczasem, kiedy już powstała pierwsza szczepionka, Weigl nie był pewien jej działania u ludzi. W laboratorium pracowało małżeństwo Martynowiczów (Michał i Rozalia). On przechorował wcześniej tyfus, ona nie. Zaszczepiła się zatem bez zgody szefa, a mąż celowo zaraził ją. Nie zachorowała…. Szczepionka uratowała miliony ludzi. Niestety na skutek układów politycznych (sowiecko-niemieckich)  Weigl nie dostał Nagrody Nobla. Uzasadniano tym, że za badania nad durem, już przyznano ją Nicollowi.

Ktoś mógłby pomyśleć, że esksperymentowanie na sobie skończyło się wraz z II Wojną Światową. Przecież nauka rozwinęła się już tak bardzo, że tego typu doświadczenia nie były już potrzebne. Nic bardziej mylnego. W początkach lat 80-tych XX w. w oddalonych od siebie krainach, miały miejsce ważkie wydarzenia. W dalekiej Australii, dwaj panowie dzięki wyjazdowi na wielkanocne wakacje, odkryli H. pylori. Nie otrzymali zgody na badania na ludziach, więc postanowili, że jeden z nich (Marshal), na sobie sprawdzi postulaty Kocha. Udało się i obaj panowie 10 12. 2005 odwiedzili Filharmonię w Sztokholmie. W tym samym czasie w Afganistanie, dzielna i niezwyciężona (do tej wojny), Armia Czerwona broniła socjalizmu przez mudżahedinami. Niestety tajemnicza choroba wykluczała wielu żołnierzy z akcji. Włodarze Kremla wysłali więc na pole walki wybitnego mikrobiologa, aby ten, określił co za paskudztwo przeszkadza w zwycięstwie. Michaił Balajan, szybko zorientował się, że toto przenosi się drogą oralno-fekalną. Pojawił się problem. W miejscu gdzie się znalazł, było sporo czołgów, rakiet i kałasznikowów, ale żadnego mikroskopu, zwłaszcza elektronowego. Aby przetransportować żyjątko do Moskwy, Balajam sporządził zawiesinę kału chorego i wypił ją. W stolicy, zbadał swój kał (miał już objawy) i odkrył nowy typ wirusa hepatotropowego typu E.   

Bywało i tak, że obiektem eksperymentu "in extremis" stawali się najbliżsi. Urodzony na terenie dzisiejszej Polski (Łagów), Gerhard Domagk (1895-1964), odkrył antybakteryjne działanie sulfonamidów. Kiedy u jego córki rozwinęła się ropowica kończyny górnej i jedynym ratunkiem była wówczas amputacja, postanowił zastosować "Prontosil". Infekcja ustąpiła. Domagk był antyfaszystą. Gdy w roku 1939 otrzymał Nagrodę Nobla, został aresztowany przez Gestapo na tydzień. Noblowski medal odebrał w 1947 , niestety już bez czeku.    

Zjawisko śmierci od zawsze pasjonowało ludzi. Do dziś można przeczytać opowieści o oglądaniu własnej reanimacji "z wysoka", o babci z dziadkiem machającym na powitanie w niebiesiech i kojącym świetle, za którym w zależności od wyznawanej wiary, kryje się odpowiedni bóg. Ponoć, kiedy ścinano głowy w okresie Rewolucji Francuskiej, naukowcy umawiali się ze skazanymi, że mają mrugnąć (po ścięciu) w odpowiedzi na zadane pytanie. Rumuński badacz - lekarz sądowy Nicolae Minovici 1860-1941 postanowił zatem zbadać problem na sobie. Prowadził eksperymenty z wieszaniem ciała ludzkiego (swojego). To czego doznał, opublikował w artykule "Etude sur la pendaison".

Lekarze nie tylko - co nie dziwi wcale, interesowali się śmiercią ale i terapią. Również samego siebie. Amerykański chirurg Evan O’Neill Kane (1861-1932) chyba nie ufał jednak swoim kolegom po fachu. Kiedy zaszła potrzeba amputacji palca (własnego), sam wykonał zabieg. Dwa lata później, fatum dało znać o sobie ponownie i pojawiły się objawy zapalenia wyrostka. I tym razem operator był jednocześnie pacjentem.  Jedenaście lat po tej self-appendektomii zaprawiony w chirurgii własnego ciała  Evan poradził sobie doskonale operując przepuklinę. Jak wynika z biografii w tym samym roku zmarł... . Minęło 30 lat, kiedy to wśród mrozów i zamieci śnieżnych na Antarktydzie zapalenie wyrostka wywiązało się u Leonida Rogozowa - lekarza, uczestnika radzieckiej wyprawy antarktycznej.  Znając doświadczenia  O’Neill Kane'a Rosjanin wykonał w znieczuleniu miejscowym appendektomię u samego siebie, ratując własne życie.

Jak wspomniano, samoeksperymentów było kilkaset. Nawet wielcy naukowcy, mylili się czasami. John Hunter (1728 -  1793) słynny chirurg szkocki  uważał,  że kiła i rzeżączka to jedna choroba.  Max Joseph von Pettenkofer 1818-1901 z kolei próbował udowodnić na sobie, że w przeciwieństwie do twierdzeń Kocha,  za choroby odpowiadają czynniki higieniczne, a nie tylko bakterie. Wypił zatem bulion z zarazkami Vibrio cholreae i popił sodą oczyszczoną (aby zneutralizować kwas solny). Okazało się, że był już immunizowany przeciw cholerze, stąd objawy były lekkie i przeżył. Z "ciekawszych" eksperymentatorów wymieńmy na koniec kilku.  Robert Boyle (1627-1691) - testował na sobie leki „odmładzające”. Isaac Newton (1642/1643-1727) - wbił sobie szpikulec w oczodół , opisując doznania optyczne .Francis Galton (1822-1911) - twórca eugeniki , kuzyn Darwina. Testował na sobie leki z apteczki wg. alfabetu . Dotarł do C (olej krotonowy o działaniu przeczyszczającym. To go chyba zniechęciło… . Allan Walker Blair (1900-1948) - pozwolił się ukąsić „czarnej wdowie” I tak dalej.

Co będzie dalej? Trudno powiedzieć.  Na pewno, jasno określone kryteria etyczne (przynajmniej w teorii). Publikacje badań opartych na wspomnianych zasadach. Problemem jest odmienne prawo w tej materii w wielu krajach i to, że ludzka ciekawość nigdy nie jest zaspokojona … .