BADANIA DODATKOWE CZĘŚĆ I - PŁYNY USTROJOWE

Historycznie rzecz ujmując dość wcześnie zauważono związek pewnych chorób ze zmianami w płynach ustrojowych. Na starych obrazach, choćby Gerarda Dou można zobaczyć lekarzy analizujących optycznie, a czasami organoleptycznie mocz pacjentów. Choć prawdopodobnie wnioski wyciągane z owych analiz były niezbyt trafne, można uznać to za początki badań laboratoryjnych. Stwierdzano domieszkę krwi, zmianę koloru, odbarwienie kału, zmianę zapachu itp. Jednak dopiero rozwój chemii organicznej datowany na koniec XVII i XIX w. pozwolił na rozwój analityki laboratoryjnej polegającej na wykrywaniu takich czy innych substancji we krwi, moczu, chłonce, płynie puchlinowym i innych. Wkrótce leczenie bez badań było praktycznie niemozliwe.  Wiek XX przyniósł dalszy rozwój chemii i fizyki. Do laboratoriów wkroczyła spektrometria, genetyka, immunochemia i techniki z obszaru fizyki atomowej. Dziś każdy chory w szpitalu , ba każdy pacjent w POZ, ma wykonywane kilkanaście - kilkadziesiąt badań zaliczanych do tzw. rutynowych.

Aby zbadać coś pochodzącego od człowieka najpierw należy to pobrać. I tu mamy pierwszy podział badań na nieinwazyjne i inwazyjne. Inwazyjne w różnym stopniu naruszając ciągłość tkanek od wkłucia igły w żyłę po otwarcie jamy brzusznej czy klatki piersiowej.

Rozpocznijmy zatem od badania krwi. Najczęściej odbywa się ono poprzez nakłucie żyły obwodowej. Do niedawna krew pobierano do strzykawki a następnie rozlewano do probówek. Dziś odbywa się to za pomocą tzw. zestawów próżniowych. Żyłę nakłuwa się cienką igłą z wężykiem. Wężyk na końcu na grubą igłę , którą wprowadza się do probówek z gumowym korkiem oznaczonych różnymi kolorami. W probówkach tych panuje próżnia i po nakłuciu krew jest zasysana do nich. Kolory oznaczają odpowiednie substancje , które znajdują się w probówkach i utrwalają krew. Czasami nie pozawalają jej krzepnąć, czasami odwrotnie. Zależy to od rodzaju badania (którą część krwi badamy lub jakie substancje). Współczesne laboratoria wyposażone są w automatyczne analizatory, gdzie program komputerowy steruje poszczególnymi etapami badania. Wyniki często znane są po kilku minutach.

Ważne są szczegóły pobrania. W niektórych przypadkach powinniśmy być na czczo, gdyż posiłek może wpłynąć na wynik badania, czasami powinniśmy odstawić któryś z pobieranych leków, rzadziej powstrzymać się od określonych pokarmów. To powie nam lekarz przed badaniem. Niekiedy nie wolno zakładać stazy (pasek na ramię eksponujący żyły). Są badania wymagające kilkakrotnego pobrania krwi np. krzywa cukrowa. Większość pobrań przebiega jednak rutynowo.

Co  można ocenić badaniem krwi? Chyba nie starczyło by kilkudziesięciu stron na opisanie tego. Od najprostszego obrazu składu krwi (tzw. morfologia) po immunochemiczne oznaczanie rzadkich przeciwciał. Wartości stężenia pierwiastków w surowicy, stopień nasycenia tlenem, wysycenie lekami, krzepliwość i setki innych. W warunkach intensywnego nadzoru lekarze dokonują czasem nakłucia tętnicy (promieniowej- w pobliżu nadgarstka) aby monitorować wartość wysycenia krwi tlenem krwi tętniczej, co ma istotne znacznie w leczeniu najciężej chorych.

Badanie moczu jest również niezwykle istotne i dostarcza wielu informacji o stanie pacjenta. Inwazyjna metoda pobrania polega na założeniu cewnika do cewki moczowej, co ma miejsce u chorych operowanych , w ciężkim stanie, gdzie bardzo istotne jest ocenianie ilości produkowanego przez nerki moczu.  W większości przypadków pobranie odbywa się poprzez oddanie moczu do specjalnego pojemnika. Ważne jest aby przed tym umyć okolice cewki moczowej, zaś mocz powinien być badany rano (mocz wyprodukowany w nocy)  z tzw. środkowego strumienia. Co to znaczy. Otóż najpierw oddajemy nieco moczu do muszli (pisuaru), następnie do pojemnika i kończymy akt wydalania znowu do muszli. W niektórych badaniach obowiązują ograniczenia dietetyczne przed pobraniem (np. oznaczenie pewnych hormonów) lub odstawienie leków. Podobnie jak w przypadku badań krwi informuje nas o tym lekarz zlecający badanie. Z badania moczu wynika wiele ważnych informacji o funkcji nerek, oczyszczaniu organizmu z rożnych substancji, przedawkowaniu leków lub narkotyków, poziomu glukozy czy zakażenia.

Zarówno krewa jak i mocz badan się też w kierunku obecności bakterii - badanie mikrobiologiczne, któremu poświecimy oddzielny tekst.

Inne płyny ustrojowe bada się rzadziej. Kiedyś dość powszechnie "sondowano" żołądek pobierając wydzielinę jego błony śluzowej. Oznaczano jej kwaśność i aktywność enzymów. Dziś to dość uciążliwe badanie zastąpiła gastroskopia, manometria i pH-metria , o których jeszcze będą  oddzielne teksty.

W pewnych przypadkach w jamie brzusznej lub klatce piersiowej zbiera się płyn (niekiedy błędnie zwany "wodą"). Jego badanie jest istotne dla zrozumienia istoty procesu jaki spowodował jego  gromadzenie się. Może to być marskość wątroby, nowotwór, uraz czy stan zapalny. Pobranie płynu odbywa się poprzez nakłucie lub w czasie operacji. Bada się go w kierunku wykrycia komórek nowotworowych lub zapalnych (cytologia) w kierunku zakażenia (mikrobiologia), poziomu białka, glukozy i innych substancji. Wyniki tych badań wskazują na sposób leczenia.

Równie inwazyjne jest badanie płynu mózgowo-rdzeniowego. Występuje on w czaszce i kanale kręgowym, chroniąc mózg i rdzeń.  W pewnych przypadkach chorób neurologicznych (np. zapalenie opon mózgowych) jego badanie jest niezbędne w celu określenia przyczyny schorzenia. Po znieczuleniu skóry grzbietu igłę wprowadza się do przestrzeni płynowej kręgosłupa pomiędzy kręgami lędźwiowymi. Bada się obecność bakterii, komórek nowotworowych, zapalnych czy też poziom pewnych substancji np. glukozy. Tą drogą można podać do kanału kręgowego leki.

Spermę pobiera się droga masturbacji i bada liczbę i żywotność plemników a czasem poziomy pewnych pierwiastków czy glukozy. Zajmują się tym lekarze androlodzy (specjaliści chorób męskich narządów płciowych).  Badanie takie jest prowadzone w przypadku niepłodności lub innych chorób andrologicznych

Badanie kału nadal jest ważne zwłaszcza w chorobach zakaźnych. Poszukuje się pasożytów i ich jaj a także bada się pH kału, zawartość pewnych jonów. Badanie na krew utajoną może wskazywać na obecność polipów czy guzów. W ostatnich latach nowoczesne badania kału pozwalają na ocenę złuszczonych komórek nowotworowych lub ich DNA. To cenne narzędzie w poszukiwaniu raka.  Pobranie materiału jest dość proste a w aptekach dostępne są odpowiednie zestawy

W następnym odcinku o badaniach radiologicznych